સંજય ગુપ્તા. વિશ્વ વેપાર સંગઠન (WTO) અને તેમના મિત્ર દેશોના નેતાઓ અને અર્થશાસ્ત્રીઓની દલીલોને અવગણીને, યુએસ રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે પહેલા ભારત પર 25 ટકા ટેરિફ લાદ્યો અને પછી રશિયા પાસેથી તેલ ખરીદવા પર તે જ ટકા ટેરિફની જાહેરાત કરી. હવે તેમણે એમ પણ કહ્યું છે કે તેઓ ભારત સાથેની વેપાર વાટાઘાટોમાંથી પાછા હટી જશે. આ વાટાઘાટો માટે આ મહિનાના અંતમાં એક અમેરિકન ટીમ દિલ્હી આવવાની હતી.
ટ્રમ્પના ગુસ્સાનું મુખ્ય કારણ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે કહેવાતા યુદ્ધવિરામ લાવવાના તેમના દાવા સાથે સહમત થવાનો ઇનકાર છે. તેમણે ઘણી વખત પોતાના ખોટા દાવાને પુનરાવર્તિત કર્યો છે કે ઓપરેશન સિંદૂર બંધ કરવામાં આવ્યું હતું કારણ કે તેમણે હસ્તક્ષેપ કર્યો હતો અને બંને દેશોને મોટા યુદ્ધથી બચાવ્યા હતા. ભારત તેમના દાવાને સાચો માનતું નથી.
વડા પ્રધાન મોદીએ સંસદમાં સ્પષ્ટ કર્યું કે કોઈ પણ વિશ્વ નેતાએ ઓપરેશન સિંદૂર બંધ કરવા વિશે કંઈ કહ્યું નથી. આ પછી, ટ્રમ્પ વધુ ગુસ્સે થયા અને હવે તેઓ ભારત સામે માત્ર ટેરિફ વધારી રહ્યા નથી, પરંતુ વર્ષોની મહેનતથી બનેલા બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધોને નષ્ટ કરવાનું પણ કામ કરી રહ્યા છે. બીજી વખત રાષ્ટ્રપતિ બન્યા પછી જ્યારે વડા પ્રધાન મોદી વોશિંગ્ટન ગયા હતા, ત્યારે બંને નેતાઓએ નક્કી કર્યું હતું કે ટૂંક સમયમાં એક વચગાળાનો વેપાર કરાર કરવામાં આવશે, પરંતુ હવે ભારતથી નારાજ ટ્રમ્પ પાકિસ્તાનની પ્રશંસા કરી રહ્યા છે.
ભારતને ઠેકડી ઉડાડવાના એકમાત્ર હેતુથી, તેમણે પાકિસ્તાની આર્મી ચીફ અસીમ મુનીરને અમેરિકા આમંત્રણ આપ્યું અને તેમના માટે રાત્રિભોજનનું આયોજન કર્યું અને તેમની પ્રશંસા પણ કરી. બદલામાં, મુનીરે ટ્રમ્પને નોબેલ શાંતિ પુરસ્કાર આપવાની જરૂરિયાત વ્યક્ત કરી. તેમને નોબેલ પુરસ્કાર મળશે કે નહીં તે ખબર નથી, પરંતુ એ સ્પષ્ટ છે કે તેઓ આ પુરસ્કાર મેળવવા માટે ખૂબ જ ઉત્સુક છે. આનો એક પુરાવો એ છે કે તેઓ વિવિધ દેશો વચ્ચેના નાના-મોટા સંઘર્ષોને રોકવા માટે મધ્યસ્થી કરતા રહે છે. તેઓ પોતાને શાંતિના મસીહા સાબિત કરવા માટે તત્પર છે, પરંતુ બધા જાણે છે કે તેઓ રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધને રોકવામાં નિષ્ફળ રહ્યા છે.
પોતાની હતાશા વ્યક્ત કરવા માટે, ટ્રમ્પ કહી રહ્યા છે કે ભારત રશિયા પાસેથી તેલ ખરીદીને યુક્રેન યુદ્ધમાં રશિયન રાષ્ટ્રપતિ પુતિનને મદદ કરી રહ્યું છે. ટ્રમ્પ ભારતને ટેરિફ કિંગ કહીને તેમની શરતો પર વેપાર કરાર કરવા માંગે છે અને દબાણ બનાવવા માટે રશિયા પાસેથી તેલ ખરીદીના મુદ્દાને ઉજાગર કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. તેમણે જાણવું જોઈએ કે રશિયા ભારતને તેલ વેચ્યા વિના યુક્રેન સામે યુદ્ધ ચાલુ રાખી શકે છે કારણ કે તે ચીનની સાથે અન્ય દેશોને તેલ વેચી રહ્યું છે અને તે કોઈ રહસ્ય નથી કે ટ્રમ્પ ચીન પર કોઈ પ્રભાવ પાડી શકતા નથી.
સત્ય એ છે કે ટ્રમ્પ, જે ભારત પર રશિયા પાસેથી તેલ ખરીદવાનો આરોપ લગાવી રહ્યા છે, તે જોવા માંગતા નથી કે અમેરિકા પોતે તેની પાસેથી યુરેનિયમ અને ખાતર ખરીદી રહ્યું છે. આ ઉપરાંત, હકીકત એ પણ છે કે યુરોપિયન દેશો રશિયા પાસેથી ગેસ ખરીદી રહ્યા છે. તે આશ્ચર્યજનક નથી કે ટ્રમ્પની બેવડી વૃત્તિ વિશ્વના ઘણા પ્રખ્યાત લોકો તેમજ તેમના પોતાના દેશના લોકો દ્વારા ખુલ્લી પડી રહી છે. આખી દુનિયા ટ્રમ્પની બેવડી નીતિઓ અને મનસ્વી નિર્ણયોથી પરેશાન છે. હવે વિશ્વના મુખ્ય દેશો એવા નિષ્કર્ષ પર આવી રહ્યા છે કે કોઈક રીતે તેમને ટ્રમ્પના બાકીના કાર્યકાળને સહન કરવો પડશે.
હાલમાં ટ્રમ્પે ફાર્મા અને આઈટી કંપનીઓને ટેરિફ વોરમાંથી મુક્તિ આપી છે, પરંતુ ભારતે એવું ન માનવું જોઈએ કે તેમની આ કંપનીઓ પર કોઈ નજર રહેશે નહીં. મનસ્વીતા દર્શાવતા ટ્રમ્પ કંઈ પણ કરી શકે છે. હવે એ પણ સ્પષ્ટ થઈ રહ્યું છે કે તેઓ ભારતની આર્થિક અને લશ્કરી શક્તિમાં વધારો જોવા માંગતા નથી અને તેથી જ તેઓ પાકિસ્તાનને ખુશ કરી રહ્યા છે, જેણે અમેરિકાને ઘણી વખત દગો આપ્યો છે. ટ્રમ્પના વિચિત્ર વલણને જોતા, ભારતે તેની રાજદ્વારી કુશળતા દ્વારા તેને દૂર કરવા માટે વધુ અસરકારક વ્યૂહરચના બનાવવી જરૂરી છે.
બીજી વખત રાષ્ટ્રપતિ બનેલા ટ્રમ્પના બદલાયેલા વલણને ધ્યાનમાં રાખીને ભારતે રાજદ્વારી હોશિયારી બતાવી હોત અને તેમના અહંકારને શાંત કરવાનું વિચાર્યું હોત તો સારું થાત. તો કદાચ ટ્રમ્પ આટલો જોરદાર ન હોત અને અમેરિકા સાથે વચગાળાનો વેપાર કરાર થયો હોત. એ વિચારવું જોઈએ કે શું ટ્રમ્પના કિસ્સામાં જરૂરી રાજદ્વારી હોશિયારી બતાવી શકાતી નથી? હવે રાજદ્વારી કુશળતા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ. આ સાથે, ભારતે તેના ઉદ્યોગોની ઉત્પાદકતા અને ગુણવત્તા વધારવા પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડશે.
ટ્રમ્પના ભારત વિરોધી વલણે આપણને એક તક આપી છે. ભવિષ્યમાં, કેટલાક વધુ દેશો પણ ટ્રમ્પના ટેરિફ વોરની ઝપેટમાં આવી શકે છે. ગમે તે હોય, ભારત માટે એ સ્પષ્ટ કરવું યોગ્ય છે કે તે તેમની સામે ઝૂકશે નહીં. ટ્રમ્પ ઇચ્છે છે કે ભારત અમેરિકાના કૃષિ અને ડેરી ઉત્પાદનો માટે તેના બજારો ખોલે. મોદી સરકાર આ માટે બિલકુલ તૈયાર નથી. તાજેતરમાં, વડા પ્રધાન મોદીએ એમ પણ કહ્યું હતું કે ભારત તેના ખેડૂતો, માછીમારો અને ડેરી ઉત્પાદકોના હિત સાથે ક્યારેય સમાધાન કરશે નહીં.
તેમણે એમ પણ કહ્યું કે જો તેમને આ વર્ગોના હિતોનું રક્ષણ કરવા માટે કોઈ વ્યક્તિગત કિંમત ચૂકવવી પડે, તો તેઓ તેના માટે તૈયાર છે. વ્યક્તિગત નુકસાનનો તેમનો અર્થ શું છે તે સ્પષ્ટ નથી, પરંતુ એ વાતને અવગણવી ન જોઈએ કે અમેરિકા અન્ય દેશોની ચૂંટણીઓમાં દખલ કરી રહ્યું છે. અમેરિકાથી સાવધ રહેવાની સાથે, ભારતે તેના ખેડૂતોના હિતોનું રક્ષણ કરવું પડશે અને ભારતીય કૃષિને આત્મનિર્ભર કેવી રીતે બનાવવી તેના પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડશે. આ કિસ્સામાં સૌથી મોટી વિડંબના એ છે કે કેટલાક ખેડૂત નેતાઓનું ખેડૂત વિરોધી વલણ છે. તેઓ જાણી જોઈને કૃષિ ક્ષેત્રના આધુનિકીકરણમાં અવરોધો ઉભા કરી રહ્યા છે.
[લેખક દૈનિક જાગરણના પ્રધાન સંપાદક છે]