ડૉ. એકે વર્મા. સ્વતંત્રતા દિવસ પર લાલ કિલ્લા પરથી પોતાના 12મા ભાષણમાં, પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ નવા ભારત અને રાષ્ટ્રને સર્વોપરી રાખીને, એક રીતે નવા પંચશીલ સિદ્ધાંતની જાહેરાત કરી. એપ્રિલ 1954માં, પ્રધાનમંત્રી જવાહરલાલ નેહરુ અને ચીનના પ્રધાનમંત્રી ચૌ એન લાઈએ પંચશીલ સિદ્ધાંત ઘડ્યો, જે પરસ્પર આદર, અહસ્તક્ષેપ, સમાનતા અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વ પર આધારિત હતો, પરંતુ ૧૯૬૨માં ચીને આપણા હજારો કિલોમીટરના પ્રદેશ પર કબજો કરીને તેને દફનાવી દીધો.
પ્રધાનમંત્રી મોદીને 2014 માં મુશ્કેલ આંતરિક અને બાહ્ય પરિસ્થિતિઓ વારસામાં મળી. તેમનો સામનો કરતી વખતે, તેમણે પંચશીલ સિદ્ધાંતનું પાલન કર્યું. છેલ્લા 11 વર્ષોમાં, તેમણે ભારતની વૈશ્વિક છબી અને શક્તિમાં ગુણાત્મક પરિવર્તન લાવ્યું છે. પાકિસ્તાની આતંકવાદીઓએ પહેલગામમાં લોકોને તેમનો ધર્મ પૂછીને મારી નાખ્યા પછી, પાકિસ્તાન વિરુદ્ધ ઓપરેશન સિંદૂરથી વિશ્વને ભારતની લશ્કરી શક્તિનો પરિચય થયો. મોદીએ વિશ્વને સંદેશ આપ્યો કે આ એક નવું ભારત છે, જે જૂના પંચશીલ સિદ્ધાંતને અનુસરીને નવા પંચશીલ સિદ્ધાંતની ઘોષણા કરે છે.
મોદીનો નવો પંચશીલ સિદ્ધાંત નવી લશ્કરી વ્યૂહરચના, કાર્યક્ષમ વિદેશ નીતિ, ચતુર રાજદ્વારી, નવી આર્થિક ખ્યાલ અને હિન્દુત્વ સમાવિષ્ટ રાજકારણ પર આધારિત છે. આ ઉભરતા ભારતની ઓળખ છે. ભારતીય સેનાના શૌર્ય અને બહાદુરીની ચર્ચા હંમેશા સમગ્ર વિશ્વમાં થતી રહી છે, પરંતુ રાજકીય ઇચ્છાશક્તિના અભાવ અને વ્યૂહાત્મક નબળાઈઓને કારણે, સેનાની તાકાત ઘણી વખત વેડફાઈ ગઈ છે, પછી ભલે તે 1962 માં ચીન સાથેનું યુદ્ધ હોય, 1965 માં પાકિસ્તાન સાથેનું યુદ્ધ હોય કે 1971 માં બાંગ્લાદેશનું યુદ્ધ હોય.
1965 અને 1971માં મળેલી જીત છતાં, ભારત કંઈ મેળવી શક્યું નહીં. આનાથી પાકિસ્તાનને એવો ભ્રમ થયો કે ભારત તેની સામે આક્રમક વલણ અપનાવી શકશે નહીં. પરમાણુ શક્તિ પ્રાપ્ત કર્યા પછી, પાકિસ્તાન વધુ આત્મવિશ્વાસ પામ્યું અને આતંકવાદી પ્રવૃત્તિઓને પ્રોત્સાહન આપવાનું શરૂ કર્યું, પરંતુ મોદીએ દેશની લશ્કરી વ્યૂહરચનાનો 'ગિયર' બદલી નાખ્યો છે. પહેલગામમાં થયેલા આતંકવાદી હુમલાના જવાબમાં પાકિસ્તાન સામે હાથ ધરવામાં આવેલા ઓપરેશન સિંદૂરથી દર્શાવવામાં આવ્યું હતું કે ભારત હવે આતંકવાદી પ્રવૃત્તિઓનો કેવી રીતે જવાબ આપશે. 'આતંકવાદી હુમલાઓને યુદ્ધ કહેવામાં આવશે' તેવી મોદીની ઘોષણા ભારતીય લશ્કરી વ્યૂહરચનાને એક નવું પરિમાણ આપે છે.
ઓપરેશન સિંદૂર મુલતવી રાખવું એ પાકિસ્તાન પર હંમેશા લટકતી તલવાર છે, જે ફક્ત તેના પરમાણુ બ્લેકમેલને જ નહીં, પણ તેની સરકાર અને સેના પર માનસિક દબાણ પણ બનાવે છે. 15 ઓગસ્ટના રોજ મિશન સુદર્શન ચક્રની જાહેરાત કરીને, મોદીએ બાહ્ય હુમલાથી સંવેદનશીલ સ્થાપનોને સુરક્ષિત કરવા અને લશ્કરી વ્યૂહરચનામાં મજબૂત પ્રતિક્રિયા આપવાનો સમાવેશ કર્યો છે. વિદેશ નીતિમાં વૈશ્વિક શક્તિઓથી સમાન અંતરના સિદ્ધાંતને છોડીને, મોદીએ સમાન નિકટતાનો સિદ્ધાંત અપનાવ્યો છે, જે વસુધૈવ કુટુંબકમ સાથે સુસંગત છે. તેમણે ઓગસ્ટ 2025 સુધી 78 દેશોની મુલાકાત લીધી છે અને 27 દેશોએ તેમને તેમનું સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન આપ્યું છે.
તેઓ અમેરિકા-રશિયા, રશિયા-યુક્રેન, આરબ-ઇઝરાયલ, અમેરિકા-ચીન અને અન્ય તમામ નાના-મોટા દેશો જેવા વૈશ્વિક સ્પર્ધકો સાથે વાત કરી શકે છે. તેમની વિદેશ નીતિ પંચશીલથી આગળ પંચામૃત દર્શાવે છે, જે આદર, સંવાદ, વિકાસ, સુરક્ષા, સંસ્કૃતિ અને સભ્યતાથી બનેલું છે. મોદી ભારતીય સન્માન સાથે સમાધાન કર્યા વિના બધા દેશો સાથે વાત કરે છે, જેથી દરેકના ફાયદા થાય અને કોઈની સુરક્ષા, સંસ્કૃતિ અને સભ્યતાને નુકસાન ન થાય. તેથી જ તેઓ ચીન સાથેના તમામ તણાવ છતાં ચીન જઈ રહ્યા છે.
રાજદ્વારી કુશળતા એ નવા પંચશીલનું ત્રીજું તત્વ છે, જે વાસ્તવિકતા અને નૈતિકતાનું અદ્ભુત મિશ્રણ છે. મોદી પોતાની રાજદ્વારી કુશળતાથી બધાને આશ્ચર્યચકિત કરે છે. તેમની પાસે ધીરજની સાથે કુનેહ પણ છે. તેઓ સામ, દામ, દંડ અને ભેદની પદ્ધતિઓનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરે છે. ઓપરેશન સિંદૂર પછી તેમના વતી વિવિધ દેશોમાં સર્વપક્ષીય પ્રતિનિધિમંડળ મોકલવું એ આનું ઉદાહરણ છે.
ભારત-પાકિસ્તાન સંઘર્ષમાં મધ્યસ્થી કરવાનો શ્રેય લેવાના અમેરિકન રાષ્ટ્રપતિ ટ્રમ્પના વારંવારના પ્રયાસો અને કઠોર રાજદ્વારી ભાષાના ઉપયોગનો જવાબ આપવાના વિપક્ષના પડકારને અવગણીને, મોદીએ કડક જવાબ આપ્યો, પરંતુ નાગરિક રાજદ્વારી ભાષામાં. તેમણે ટ્રમ્પના અમેરિકાની મુલાકાતના આમંત્રણને આભારી રીતે નકારી કાઢ્યું અને સંસદમાં સ્પષ્ટતા કરી કે ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધવિરામ પાકિસ્તાનના આગ્રહથી, કોઈપણ મધ્યસ્થી વિના થયો હતો. તેમની રાજદ્વારી ભારતીય બજારના હિતોનું રક્ષણ કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે જેથી ભારત વિશ્વની ત્રીજી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બની શકે. તેઓ કોઈપણ વ્યૂહાત્મક સંઘર્ષમાં ફસાવવા માંગતા નથી.
નવા પંચશીલનું ચોથું તત્વ આર્થિક શક્તિ છે, જે સ્વદેશી અને આત્મનિર્ભરતાના સ્તંભો પર ઉભું છે. ગાંધીજીએ સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં સ્વદેશીનો ઉપયોગ એક હથિયાર તરીકે કર્યો હતો. પીએમ મોદી સ્વદેશીને બોલાવીને નવ-સામ્રાજ્યવાદ સામે પણ લડી રહ્યા છે. સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતા દેશ ભારત માટે, વૈશ્વિક નિર્ણય લેવામાં સમાન ભૂમિકા ભજવવા માટે, મોદીએ સ્પષ્ટ સંદેશ આપ્યો કે તેઓ અમેરિકન લૂંટ માટે ભારતીય બજાર ખોલશે નહીં અને ભારત ખેડૂતો, પશુપાલકો અને માછીમારોના હિત સાથે સમાધાન કરશે નહીં.
તેઓ દેશમાં ફાઇટર જેટ એન્જિન, સેમિકન્ડક્ટર વગેરેનું ઉત્પાદન કરીને ભારતને વિકસિત બનાવવા માંગે છે. તેમના નવ પંચશીલનું પાંચમું તત્વ સમાવિષ્ટ રાજકારણ છે, જે જાતિવાદી ઓળખના રાજકારણથી આગળ વધીને વર્ગ રાજકારણ તરફ આગળ વધે છે. એટલા માટે તેઓ ચાર વર્ગોને ખાસ પ્રાધાન્ય આપે છે - મહિલાઓ, યુવાનો, નાના ખેડૂતો અને ગરીબ-શોષિત-વંચિત. તેઓ 140 કરોડ દેશવાસીઓની વાત કરે છે. હિન્દુત્વને કેન્દ્રમાં રાખીને, તેમણે શ્રી રામ જન્મભૂમિ મંદિરનું નિર્માણ કર્યું, કલમ 370 નાબૂદ કરી અને હવે સમાન નાગરિક સંહિતા તરફ આગળ વધી રહ્યા છે. તેમનો નવ પંચશીલ સિદ્ધાંત માત્ર ભારતના વૈશ્વિક સંબંધોને ફરીથી વ્યાખ્યાયિત કરવામાં અને નવી ભૂ-રાજકીય વ્યવસ્થાને જન્મ આપવા સક્ષમ નથી, તે ભારતીય લોકશાહીના પરંપરાગત વ્યાકરણને બદલવાની શક્યતા પણ ધરાવે છે.
(લેખક સેન્ટર ફોર ધ સ્ટડી ઓફ સોસાયટી એન્ડ પોલિટિક્સ ના ડિરેક્ટર અને રાજકીય વિશ્લેષક છે)