વિજય ક્રાંતિ. થોડા દિવસો પહેલા, અરુણાચલ પ્રદેશના તવાંગમાં છઠ્ઠા દલાઈ લામા પર આંતરરાષ્ટ્રીય પરિષદમાં હાજરી આપવાનું આમંત્રણ મળતાં, મેં ઘણા પત્રકારો અને રાજદ્વારી મિત્રોને સંદેશ મોકલ્યો, જેમાં તેમને ચીની સરકારના ગુસ્સા અને ચીડિયા નિવેદનો માટે તૈયાર રહેવાની ચેતવણી આપવામાં આવી. મેં આ વાત એક ભવિષ્યવેત્તા તરીકે નહીં, પરંતુ તિબેટ અને ભારત પ્રત્યેના ચીની વલણ અને નીતિઓના મારા પાંચ દાયકાના અભ્યાસના આધારે કહી હતી. બરાબર એવું જ બન્યું. ૩ થી ૬ ડિસેમ્બર સુધી ચાલેલી આ પરિષદના ત્રણ દિવસ પછી, ભારત સરકાર, અરુણાચલ પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી અને તેની વેબસાઇટ પર તેની તિબેટી નીતિની વિગતો આપતી પરિષદ સામે ચીની સરકારે ઉગ્ર પ્રતિક્રિયા આપી, જે ચીની સરકારના ગુસ્સા, ચીડ અને આક્રમકતાનું અભિવ્યક્તિ હતું.
ચીની સરકારના એક વિવેચક દ્વારા આપવામાં આવેલા નિવેદનમાં અરુણાચલ પ્રદેશ માટે "ઝાંગમેન" અને તિબેટ માટે "ઝિઝાંગ" નામનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ આ પ્રદેશને "દક્ષિણ તિબેટ" તરીકે પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો અને પરિષદને "દક્ષિણપૂર્વ ચીન" ના ભાગ પર ભારત સરકાર દ્વારા "સાંસ્કૃતિક અતિક્રમણ" ગણાવવામાં આવી હતી. જોકે, ભારત પર આવા આરોપો લગાવીને, ચીની સરકારે એ હકીકતને સંપૂર્ણપણે અવગણી હતી કે અરુણાચલ પ્રદેશને "દક્ષિણ તિબેટ" તરીકે દાવો કરવાનો એકમાત્ર વાજબી કારણ એ છે કે ચીન પોતે 1951 થી તિબેટ પર ગેરકાયદેસર અને વસાહતી કબજો ધરાવે છે. કમનસીબે, નેહરુ યુગથી આજ સુધી, અરુણાચલ પ્રદેશ અને દેશ હિમાલય સરહદ પર ચીની આક્રમણનો ભોગ બની રહ્યા છે. કોઈ પણ સરકારે તિબેટ પર ચીની સરકારના ગેરકાયદેસર કબજાને પડકારવાની અને આ વિવાદના મૂળ પર હુમલો કરવાની હિંમત બતાવી નથી.
તાજેતરના પરિષદ પાછળનું મુખ્ય કારણ છઠ્ઠા દલાઈ લામા, ગ્યાલ્વા ત્સંગયાંગ ગ્યાત્સોના ઐતિહાસિક મહત્વને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઉજાગર કરવાનું હતું. છઠ્ઠા દલાઈ લામા અનન્ય હતા કારણ કે તેમનો જન્મ તિબેટની બહાર 1 માર્ચ, 1683 ના રોજ ભારતના તવાંગ પ્રદેશ (અરુણાચલ પ્રદેશ) માં થયો હતો. યોગાનુયોગ, 14મા દલાઈ લામા, 1951 માં તિબેટ પર ચીનના કબજાથી ભાગી ગયા હતા અને બાદમાં 1959 માં ભારતમાં આશ્રય મેળવ્યો હતો, ચીની સેના દ્વારા પકડાઈ જવા અથવા ફાંસીના ડરથી, તવાંગ થઈને ભારતમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. તેથી, તિબેટના બે દલાઈ લામાઓ સાથેના ઊંડા જોડાણને કારણે તવાંગનું વિશેષ મહત્વ છે. તવાંગમાં પરિષદ યોજવાનું પણ આ જ કારણ હતું.
ચીન નારાજ છે કે આ પરિષદમાં ભારત અને તિબેટના પ્રખ્યાત તિબેટશાસ્ત્રીઓ, ચીની બાબતોના નિષ્ણાતો અને બૌદ્ધ વિદ્વાનો, તેમજ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, જાપાન, મંગોલિયા, ઇઝરાયલ અને કેનેડા સહિત અન્ય દેશોના લોકોએ હાજરી આપી હતી. ચીની સરકાર માટે હતાશા અને બળતરાનો બીજો એક સ્ત્રોત એ હતો કે આ પરિષદનું આયોજન ભારત સરકારના આંતરરાષ્ટ્રીય બૌદ્ધ સંઘ (IBC) દ્વારા અરુણાચલ પ્રદેશ સરકારના કર્મચારી અને આધ્યાત્મિકતા વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. થુબટેન શેડ્રબલિંગ ફાઉન્ડેશન અને અરુણાચલ પ્રદેશના સાંસ્કૃતિક સંશોધન અને દસ્તાવેજીકરણ કેન્દ્ર જેવી પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાઓ પણ આ કાર્યક્રમમાં સામેલ હતી.
IBC અંગે ચીન સરકારની સૌથી મોટી ચિંતા એ છે કે આ ભારતીય સંસ્થાએ તિબેટમાં તેની હાજરીના આધારે, તેના વર્લ્ડ બૌદ્ધ ફોરમ (WBF) દ્વારા ચીનને આંતરરાષ્ટ્રીય બૌદ્ધ સમુદાયના સર્વોચ્ચ અને એકમાત્ર પ્રતિનિધિ તરીકે સ્થાપિત કરવાના બે દાયકાના ચીનના પ્રયાસોને નિષ્ફળ બનાવ્યા છે. ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગે સત્તામાં આવ્યા પછી તરત જ આ અભિયાન પર પોતાની વિશ્વસનીયતા દાવ પર લગાવી દીધી હતી. ચીનને વૈશ્વિક બૌદ્ધ સમુદાયના એકમાત્ર નેતા તરીકે સ્થાપિત કરવા માટે, રાષ્ટ્રપતિ શી ભારતમાં રહેતા દલાઈ લામાને બાયપાસ કરીને, ચીનના કઠપૂતળી પંચેન લામા, ગ્યાલસેન નોર્બુને વિશ્વના સર્વોચ્ચ બૌદ્ધ નેતા તરીકે સ્થાપિત કરવા માટે સખત પ્રયાસો કરી રહ્યા છે.
એ અલગ વાત છે કે તિબેટી લોકો દ્વારા જ નકારવામાં આવેલા નોર્બુને આંતરરાષ્ટ્રીય બૌદ્ધ ધર્મગુરુઓ અને વિદ્વાનોમાં માન્યતા મળી નથી. બીજી બાજુ, ભારતના IBC એ તેની ઘણી પ્રભાવશાળી ઘટનાઓ દ્વારા, વિશ્વભરના વરિષ્ઠ બૌદ્ધ ધર્મગુરુઓને સંગઠિત કરવામાં અને એકસાથે લાવવામાં નોંધપાત્ર સફળતા પ્રાપ્ત કરી છે, ભારતને વૈશ્વિક બૌદ્ધ નેતૃત્વના અગ્રણી કેન્દ્ર તરીકે સ્થાપિત કર્યું છે. છેલ્લા ઘણા વર્ષોથી આગામી દલાઈ લામાની પસંદગી પર એકાધિકાર કરવાના ચીની કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના પ્રયાસોને આ વર્ષે જુલાઈમાં IBC ના આંતરરાષ્ટ્રીય બૌદ્ધ પરિષદમાં વિશ્વભરના બૌદ્ધ ધર્મગુરુઓએ જોરદાર રીતે નકારી કાઢ્યા હતા.
તવાંગ કોન્ફરન્સ વિરુદ્ધ આ આકરા નિવેદનના માત્ર એક પખવાડિયા પહેલા, ચીને અરુણાચલ પ્રદેશની એક ભારતીય મહિલા મુસાફરને ચીનના એરપોર્ટ પર ફક્ત એટલા માટે અપમાનિત અને હેરાન કરી હતી કારણ કે તેણી પાસે ભારતીય પાસપોર્ટ હતો. ચીને દલીલ કરી હતી કે, અરુણાચલ પ્રદેશ પર ચીનના દાવાને આધારે, તેણી પાસે ચીની પાસપોર્ટ હોવો જોઈએ. આ પહેલા પણ, ચીની સરકારે અરુણાચલના ભારતીય ખેલાડીઓને ડઝનેક વખત ચીની વિઝા આપવાનો ઇનકાર કર્યો હતો અને ભારતીય રાષ્ટ્રપતિથી લઈને દલાઈ લામા સુધી બધા દ્વારા અરુણાચલ પ્રદેશની મુલાકાતનો વિરોધ પણ કર્યો હતો.
આ વખતે પણ, ચીની ટિપ્પણીઓએ વારંવાર અરુણાચલ પ્રદેશને તિબેટનો ભાગ દર્શાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, તેને છઠ્ઠા દલાઈ લામાના જન્મસ્થળ તરીકે દર્શાવ્યો છે. ચીનના આક્રમણ અને ધમકીઓનો સાચો જવાબ એ હશે કે ભારત સરકાર તિબેટ પર ચીનના ગેરકાયદેસર અને અનૈતિક કબજાને પડકારે અને ચીનના એજન્ડાને સંબોધે. આમ કરવામાં નિષ્ફળતા ચીનને ખોટો સંદેશ મોકલશે.
(લેખક તિબેટ-ચીન બાબતોના નિષ્ણાત અને સેન્ટર ફોર હિમાલયન એશિયા સ્ટડીઝ એન્ડ એંગેજમેન્ટના અધ્યક્ષ છે)