પીયૂષ પાંડે. ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુના અંગત પત્રો અને દસ્તાવેજો પર કોનો અધિકાર છે? રાષ્ટ્ર કે નેહરુ-ગાંધી પરિવાર? આ ચર્ચા ફરી એકવાર ગરમાઈ ગઈ છે. તાજેતરમાં, જ્યારે ભાજપના સાંસદ સંબિત પાત્રાએ સંસદમાં જણાવ્યું હતું કે વડા પ્રધાન સંગ્રહાલય અને પુસ્તકાલયમાંથી નેહરુ સંબંધિત કાગળો ગુમ થયા છે, ત્યારે કેન્દ્રીય સંસ્કૃતિ પ્રધાન ગજેન્દ્ર સિંહ શેખાવતે જણાવ્યું હતું કે દેશના પ્રથમ વડા પ્રધાન સંબંધિત કોઈ દસ્તાવેજો વડા પ્રધાન સંગ્રહાલયમાંથી ગુમ થયા નથી.
કેન્દ્રીય મંત્રીએ સ્પષ્ટતા કરી કે નેહરુના પત્રો ગુમ નથી કહેવાનો અર્થ એ છે કે તે સોનિયા ગાંધી પાસે છે, કારણ કે ગુમ થયેલ વ્યક્તિ એવી વસ્તુ છે જેના વિશે કંઈ જાણીતું નથી. પ્રશ્ન એ છે કે શું સરકારે આ પત્રો સાથે રાજકારણ રમ્યું છે, કે પછી નેહરુ-ગાંધી પરિવાર તેમને રાષ્ટ્ર સમક્ષ જાહેર થતા અટકાવવા માંગે છે? તેનાથી પણ મોટો પ્રશ્ન એ છે કે શું નેહરુ-ગાંધી પરિવારના કબજામાં રહેલા પત્રો હજુ પણ અસ્તિત્વમાં છે.
જવાહરલાલ નેહરુના પત્રો સમકાલીન રાજકારણ અને સમાજનો જીવંત દસ્તાવેજ છે તેમાં કોઈ શંકા નથી. તેમના પત્રો આજે પણ જીવંત છે કારણ કે તે ભારતના આધુનિક પડકારો, જેમ કે સાંપ્રદાયિકતા, રાષ્ટ્રવાદ, ભારતની વૈશ્વિક ભૂમિકા અને સામાજિક ન્યાયના પ્રશ્નને સંબોધે છે. વધુમાં, આ પત્રો તેમના અંગત જીવનની ઝલક પણ આપે છે. તેમાંથી મોટાભાગના પત્રો ઘણા વર્ષો સુધી વડા પ્રધાન સંગ્રહાલયમાં રાખવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ મનમોહન સિંહ સરકાર દરમિયાન, તેમનું સ્થાન અચાનક બદલાઈ ગયું.
આ વર્ષના એપ્રિલમાં, પ્રધાનમંત્રી સંગ્રહાલયે વિરોધ પક્ષના નેતા રાહુલ ગાંધીને એક પત્ર મોકલીને રાહુલ ગાંધીના પરિવાર પાસે રહેલા જવાહરલાલ નેહરુ સંબંધિત દસ્તાવેજો પરત કરવાની વિનંતી કરી હતી. પ્રધાનમંત્રી સંગ્રહાલય અને પુસ્તકાલય સોસાયટીના સભ્ય રિઝવાન કાદરીએ દાવો કર્યો હતો કે 2008 માં, યુપીએ સરકારના કાર્યકાળ દરમિયાન, નેહરુના અંગત પત્રોવાળા 51 બોક્સ સોનિયા ગાંધીને પહોંચાડવામાં આવ્યા હતા.
તેમનો દાવો છે કે તેમણે સપ્ટેમ્બર 2024 માં સોનિયા ગાંધીને પણ પત્ર પરત કરવા માટે પત્ર લખ્યો હતો, પરંતુ કોઈ જવાબ ન મળતાં તેમણે રાહુલ ગાંધીને પત્ર લખ્યો હતો. રિઝવાન કાદરીએ જે 51 બોક્સનો ઉલ્લેખ કર્યો છે તેમાં એડવિના માઉન્ટબેટન, આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન, જયપ્રકાશ નારાયણ, પદ્મજા નાયડુ, વિજયલક્ષ્મી પંડિત, અરુણા આસફ અલી, બાબુ જગજીવન રામ અને ગોવિંદ વલ્લભ પંત જેવા અગ્રણી વ્યક્તિઓને નેહરુના પત્રો છે.
જોકે, આ પહેલી વાર નથી જ્યારે આ પત્રોને જાહેર કરવાની માંગ કરવામાં આવી હોય. 2014 માં પણ આવી જ માંગ કરવામાં આવી હતી. તે સમયે, યુનિવર્સિટી ઓફ નોર્થ કેરોલિના ઇતિહાસકાર સુસાન ડેનબીએ 1947 પછી નેહરુ મેમોરિયલ મ્યુઝિયમ અને લાઇબ્રેરીમાંથી નેહરુના પત્રો જોવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી હતી, પરંતુ તેમને પરવાનગી આપવાનો ઇનકાર કરવામાં આવ્યો હતો. નેહરુ-ગાંધી પરિવારના નજીકના લોકો દલીલ કરે છે કે વડા પ્રધાન સંગ્રહાલયે આ પત્રો પરિવારને ભેટમાં આપ્યા હતા, અને આવી ભેટ કેવી રીતે પાછી લઈ શકાય. પરંતુ શું દેશના પ્રથમ વડા પ્રધાનનો પત્રવ્યવહાર ક્યારેય પરિવારની મિલકત હોઈ શકે છે?
સારા સમાચાર એ છે કે આ ચર્ચા હવે ગરમાઈ રહી છે, અને નેહરુ-ગાંધી પરિવારે જવાબ આપવો પડશે. નેહરુના ઘણા પત્રો હલચલ મચાવી શકે છે. એવી ઘણી કહાનીઓ છે જે સૂચવે છે કે આ પત્રો સનસનાટીભર્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે, જયપ્રકાશ નારાયણને એકવાર તેમના ઘરની સફાઈ કરતી વખતે કેટલાક પત્રો મળ્યા, જે તેમણે ઇન્દિરા ગાંધીને પરત કર્યા. એક પત્રમાં, કમલા નેહરુ પ્રભાવતી (જેપીના પત્ની) ને લખે છે, "તમે ભાગ્યશાળી છો કે તેઓ (જેપી) તમારી સાથે સમાન ધોરણે વાત કરે છે…"
બીજા એક પત્રમાં, કમલા નેહરુ લખે છે, "મેં 35 વર્ષ ગૃહિણી તરીકે વિતાવીને ગંભીર ભૂલ કરી છે. જો મેં તે સમય ભગવાનને શોધવામાં વિતાવ્યો હોત, તો કદાચ મને પણ તે મળી ગયો હોત." જેપીએ નેહરુને "ભાઈ" કહ્યા. તેમને લાગ્યું કે આવા પત્રો બિનજરૂરી હોબાળો મચાવી શકે છે. તેથી, તેમણે તેમના સાથીદારોની ફોટોકોપી માટેની વિનંતીઓને અવગણી. ઘણા સંશોધકો નેહરુ અને એડવિના માઉન્ટબેટન વચ્ચેના પત્રવ્યવહારને પણ જોવા માંગે છે.
એડવિનાની પુત્રી પામેલા માઉન્ટબેટને તેમના પુસ્તક 'ઇન્ડિયા રિમેમ્બર્ડ: અ પર્સનલ એકાઉન્ટ ઓફ ધ માઉન્ટબેટન્સ ડ્યુરિંગ ધ ટ્રાન્સફર ઓફ પાવર' માં લખ્યું છે કે નેહરુ અને એડવિના એકબીજાનું સન્માન કરતા હતા, પરંતુ સત્ય એ છે કે આજે પણ આ સંબંધ વિશે વિવિધ અટકળો ચાલી રહી છે.
જવાહરલાલ નેહરુના અંગત પત્રોમાં ઘણી કહાનીઓ છે, પરંતુ તે હવે સોનિયા ગાંધીના ઘરની તિજોરીમાં બંધ છે. આજના યુગમાં, જ્યારે જવાહરલાલ નેહરુ પોતે ઘણી રાજકીય ચર્ચાઓના કેન્દ્રમાં છે, ત્યારે તેમના પત્રોને જાહેર કરવાની જરૂરિયાત પહેલા કરતાં વધુ વધી ગઈ છે. આ પત્રો પ્રધાનમંત્રી સંગ્રહાલય અને પુસ્તકાલયનો ભાગ બનવા જોઈએ.
એ નોંધવું જોઈએ કે પ્રિયંકા ગાંધી વાડ્રાને સંસદમાં એવું કહેવામાં કોઈ ખચકાટ નથી કે ભાજપ ઇચ્છે તો નેહરુજી પર ચર્ચા કરી શકે છે. આવી ચર્ચા પહેલાં, તેમણે નેહરુના પત્રોને જાહેર કરવા જોઈએ, જેથી તેમના પરની કોઈપણ ચર્ચા, ગમે ત્યાં, અર્થપૂર્ણ અને સત્ય પર આધારિત હોય.
(લેખક વરિષ્ઠ પત્રકાર છે)