Bihar politics:રાહુલ વર્મા. જાતિ સમીકરણો અને રાજકારણનું ગુનાહિતકરણ એ ભારતીય રાજકારણની બે કઠોર વાસ્તવિકતાઓ છે, જે બિહારમાં વધુ સ્પષ્ટ છે. તાજેતરમાં મોકામામાં જ્યારે જેડીયુ ઉમેદવાર અને મજબૂત નેતા અનંત સિંહની ધરપકડ કરવામાં આવી ત્યારે આ વાત ફરીથી પ્રકાશમાં આવી.
જનસુરાજ પાર્ટીના સમર્થક દુલારચંદ યાદવની હત્યાના સંબંધમાં સિંહની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. દુલારચંદ યાદવનો ગુનાહિત પૃષ્ઠભૂમિ પણ હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. અનંત સિંહ આરજેડી ઉમેદવાર વીણા દેવી સામે ચૂંટણી લડી રહ્યા છે, જે સૂરજ ભાન સિંહની પત્ની છે.
સૂરજ ભાન સિંહનો ભૂતકાળ અને વર્તમાન કોઈ રહસ્ય નથી. રસપ્રદ વાત એ છે કે, મોકામા રાજધાની પટનાથી બહુ દૂર નથી. રાજ્યના એક મતવિસ્તારમાં આ પરિસ્થિતિ છે. બાકીના મતવિસ્તારમાં અનુમાન લગાવવું સરળ છે. બિહારમાં આજે ૧૨૧ બેઠકો માટે મતદાનના પ્રથમ તબક્કામાં લગભગ 1300 ઉમેદવારો ચૂંટણી લડી રહ્યા છે. એસોસિએશન ફોર ડેમોક્રેટિક રિફોર્મ્સ (ADR) અનુસાર, આ ઉમેદવારોમાંથી ૩૦ ટકા પર ગંભીર ગુનાહિત આરોપો છે.
આ પણ વાંચો
બિહારમાં કલંકિત રાજકીય પરિદૃશ્યની ઊંડાઈનો અંદાજ એ હકીકત પરથી લગાવી શકાય છે કે ગત વિધાનસભા ચૂંટણીમાં ચૂંટાયેલા 50 ટકા ધારાસભ્યો સામે ગંભીર ફોજદારી કેસ હતા.
આનો અર્થ એ થયો કે દરેક બીજા ધારાસભ્યની પ્રતિષ્ઠા કલંકિત હતી. આમાંથી 16 ધારાસભ્યો સામે હત્યાના કેસ નોંધાયેલા હતા, જ્યારે 30 ધારાસભ્યો સામે હત્યાના પ્રયાસના કેસ નોંધાયેલા હતા. આમાંથી આઠ ધારાસભ્યો પર જાતીય શોષણ જેવા ગુનાઓનો આરોપ હતો. આ ચૂંટણીમાં પણ, તમામ રાજકીય પક્ષોએ કલંકિત ઉમેદવારો અને તેમના પરિવારના સભ્યોને ટિકિટ આપવામાં ખૂબ ઉદારતા દાખવી છે.
શહાબુદ્દીનથી લઈને મુન્ના શુક્લા, સુનિલ પાંડે અને રાજન તિવારીના સંબંધીઓ ચૂંટણી મેદાનમાં ઉતરવા અને વિધાનસભામાં પહોંચવા માટે કાવતરાં ઘડવામાં વ્યસ્ત છે. દરેક વ્યક્તિ રાજકારણમાં વધતી ગુનાખોરીને સમસ્યા તરીકે ગણાવે છે, પરંતુ તેનો ઉકેલ લાવવા માટે કોઈ આગળ આવતું નથી.
આવી સ્થિતિમાં, એવું પૂછવું સ્વાભાવિક છે કે: રાજકીય પક્ષો કલંકિત ઉમેદવારોને આટલા પ્રેમ કેમ કરે છે? અને જો પક્ષો કલંકિત ઉમેદવારો ઉભા રાખે છે, તો જનતા તેમને કેવી રીતે મદદ કરે છે? આ પ્રશ્નના જવાબ માટે વધારે પ્રયત્નોની જરૂર નથી. આનું સૌથી મહત્વનું પાસું રાજ્યની નિષ્ફળતા છે.
જ્યારે રાજ્ય કાયદો અને વ્યવસ્થા સુનિશ્ચિત કરવામાં નિષ્ફળ જાય છે, ત્યારે કેટલાક વ્યક્તિઓ, તેમના બળનો ઉપયોગ કરીને, લોકોને "સુરક્ષા અને ન્યાય" પૂરા પાડવાના ઠેકેદાર બની જાય છે. સામાન્ય લોકોને તેમની મુશ્કેલીઓ અને મુશ્કેલીઓમાંથી મદદ કરવાથી તેમને જનતામાં સ્થાપિત કરવામાં પણ મદદ મળે છે. આવા ઉપકારની કિંમત વિવિધ પ્રસંગોએ ચૂકવવામાં આવે છે, અને ચૂંટણીઓ એક એવો પ્રસંગ છે. કારણ કે આવા શક્તિશાળી લોકો વહીવટી તંત્રમાં પ્રભાવ ધરાવે છે, તેથી તેઓ વધુ નમ્ર નેતા કરતાં વધુ સાંભળવામાં આવે છે. આ પાસું તેમનામાં જાહેર વિશ્વાસ પણ વધારે છે.
ભારતીય સમાજમાં, ખાસ કરીને બિહારમાં, જાતિગત સંબંધો ઊંડા છે. દરેક જાતિનો એક બળવાન માણસ પોતાના સમુદાયનો તારણહાર બનવાનો પ્રયત્ન કરે છે, અને બીજી જાતિના બળવાન માણસથી વિપરીત, તે પોતાના લોકોને ખાતરી આપવાનો શ્રેષ્ઠ પ્રયાસ કરે છે કે તે જ તેમનું રક્ષણ કરશે. આનો અર્થ એ છે કે બળ શક્તિ પણ જાતિગત ઓળખની ભાવનાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. આ સમગ્ર કવાયતમાં, રાજ્યની અસમર્થતા બળવાન માણસોની ક્ષમતાઓનો આધાર બને છે.
રાજકીય પક્ષોનો મજબૂત વ્યક્તિઓ પ્રત્યેનો પ્રેમ વધવાના ઘણા કારણો છે. સૌથી મહત્વપૂર્ણ કારણ તેમની જીતવાની ક્ષમતા છે, જે તેમને પોતાના મતવિસ્તારમાંથી ધાકધમકી અથવા સમર્થન દ્વારા લોકોને પ્રભાવિત કરવાની મંજૂરી આપે છે, જેનાથી પરિણામ તેમના પક્ષમાં આવે છે. બીજું કારણ એ છે કે ચૂંટણીઓ હવે ખૂબ ખર્ચાળ છે, અને મજબૂત વ્યક્તિઓ પાસે પૈસા અને સંસાધનોની કોઈ કમી નથી. તેથી, રાજકીય પક્ષો તેમની પાસેથી નોંધપાત્ર ચૂંટણી દાન મેળવે છે, જે ફક્ત તેમના મતવિસ્તાર માટે જ નહીં પરંતુ આસપાસના અન્ય મતવિસ્તારો માટે પણ સંસાધનોની પહોંચ વધારે છે.
સમય જતાં રાજકારણ અને ગુનાખોરી વચ્ચેનો સંબંધ પણ બદલાયો છે. એક સમયે, શક્તિશાળી લોકો રાજકારણીઓને ટેકો આપતા હતા, અને બદલામાં, રાજકારણીઓ તેમને રક્ષણ પૂરું પાડતા હતા. સમય જતાં, આ શક્તિશાળી લોકો પોતે રાજકારણમાં પ્રવેશવા લાગ્યા. હવે, તેઓએ તેમના નજીકના સાથીઓ અને પરિવારના સભ્યોને પણ રાજકારણમાં સ્થાપિત કરવાનું શરૂ કરી દીધું છે. ગુના અને ભત્રીજાવાદનો આ ખતરનાક નવો ટ્રેન્ડ લોકશાહી માટે અત્યંત ખતરનાક છે.
જો આ વલણને સમય જતાં રોકવામાં નહીં આવે, તો ભવિષ્યમાં તેના વિનાશક પરિણામો આવશે, જેના વલણો પહેલાથી જ દેખાય છે અને સમયાંતરે બહાર આવતા રહે છે. શક્તિશાળી લોકોનું વલણ સૂચવે છે કે તેમના માટે રાજકારણ જાહેર સમસ્યાઓ ઉકેલવાનું સાધન નથી, પરંતુ તેમનું વર્ચસ્વ સ્થાપિત કરવા માટેનું એક અખાડો છે. એ પણ જાણીતું છે કે તેઓ તેમની ગેરકાયદેસર પ્રવૃત્તિઓ માટે રાજકારણનો ઉપયોગ ઢાલ તરીકે કરે છે.
રાજકારણના ગુનાહિતકરણને રોકવાની જવાબદારી રાજકીય પક્ષોની જેટલી જ જનતાની પણ છે. બંને પક્ષોએ સમજવું જોઈએ કે શક્તિશાળી લોકો સાથે જોડાણ અને જોડાણ કરવાથી તાત્કાલિક ફાયદાને બદલે લાંબા ગાળાનું નુકસાન થઈ શકે છે. બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણીના પરિણામો ફક્ત નવી સરકાર બનાવશે જ નહીં પરંતુ રાજકારણમાં ગુનેગારોના વધતા પ્રભાવ પર જનતાના ચુકાદા તરીકે પણ કામ કરશે, જેની અસર અન્ય ચૂંટણીઓ પર પણ પડશે.
(લેખક સેન્ટર ફોર પોલિસી રિસર્ચના ફેલો અને રાજકીય વિશ્લેષક છે)